رساله سراج العباد (حاشیه شیخ انصاری)«رسالة سراج العباد» رساله عملیه شیخ مرتضی انصاری است، مشتمل بر فتاوای ایشان در مورد احکام مربوط به میت، طهارت و نجاست، نماز، روزه، زکات، خمس، حج، جهاد، بیع و تجارت است که با حواشی میرزا محمد حسن حسینی شیرازی و ملا محمد کاظم آخوند خراسانی و تعلیقات و تصحیح ملا احمد احمدی فقیه یزدی همراه است. ۱ - انگیزه تالیفهدف آن است احکام و مسایل فقهی مورد نیاز مردم به صورت مختصر و کوتاه در اختیار آنان قرار گیرد تا در مسایل روزمره خود از آن استفاده نموده و در مقام تکلیف حیران نمانند. ۲ - ساختار کتابکتاب در عین اختصار به دو بخش تنظیم شده است: بخش اول، احکام مربوط به عبادات و در بخش دوم برخی از احکام معاملات تبیین گردیده است. در قسمت فوقانی صفحات کتاب، عنوان متن و در قسمت پایین آن حواشی و تعلیقات درج شده است. ۳ - گزارش محتواو خصوصیات این اثر و سایر آثار شیخ مرتضی انصاری مطالبی درج شده است و سپس مختصری پیرامون اصول دین و مذهب شیعه جعفری مباحثی ذکر گردیده است. این مطالب در رساله کوچک دیگری به نام" اصل الاصول" آمده که در آن به مهم‌ترین عقاید امامیه اشاره گردیده است. در ابتدا بحث از توحید و لزوم اعتقاد به آن و سپس ضرورت ایمان به عدل خداوند، نبوت، امامت، و معاد بیان شده و به صورت مختصر مفهوم هر یک از این اصول تبیین گردیده است. ۳.۱ - باب توحیددر باب توحید، نویسنده به صفات خداوند اعم از صفات ذاتیه و ثبوتیه و سلبیه اشاره کرده است. در بحث عدل، نسبت بین فعل خداوند و فعل بندگان مورد بحث قرار گرفته و در بخش مربوط به نبوت و امامت، ضرورت بعثت انبیا و عصمت آنان و هم چنین لزوم متابعت از ائمه معصومین علیهم‌السّلام و اعتقاد به امامت آنان تبیین گردیده است. در بحث مربوط به معاد نیز اوضاع برزخ، محشر و قیامت و هم چنین کیفیت رسیدگی به حساب و کتاب بندگان بیان شده است. ۴ - فتاوای فقهی شیخ انصاریدر ادامه، مباحث و فتاوای فقهی شیخ مرتضی انصاری بیان شده و در ابتدای آن احکام اجتهاد و تقلید بررسی گردیده است. نگارنده عمل مکلف را بدون تقلید از یک مجتهد دارای شرایط اجتهاد و تقلید باطل دانسته و خصوصیات مجتهد و مقلد، در پاورقی و حواشی و تعلیقات کتاب ذکر گردیده است. در ادامه جواز یا عدم جواز تقلید از مجتهد مرده بیان شده و شروط تقلید از میت در صورتی که اعلم بودن او برای مقلد احراز شده باشد با اجازه یک مجتهد زنده عنوان گردیده است. آن گاه به لزوم تقلید کردن از مجتهد اعلم اشاره شده و راه‌های کشف اعلمیت او توضیح داده شده است. در فصل بعدی احکام نماز بحث گردیده و در ابتدا هر قسم، نمازهای واجب مانند یومیه، جمعه، آیات، طواف، عید فطر و قربان، نمازهای استیجاری و نماز والدین (که بر پسر بزرگ تر واجب است) و نیز نماز نذر و عهد و یمین (قسم) و میت معرفی شده و در حاشیه (پاورقی) در باره آنها توضیحات مختصری آمده است. بعد به مقدمات نماز مانند: طهارت (وضو) و غسل و تیمم، ازاله نجاست از لباس، ستر عورت، وقت شناسی، (اوقات نماز) قبله شناسی و مکان نمازگزار اشاره شده و شرایط چهارگانه وضو و شروط صحت غسل و تیمم بیان گردیده است. در ادامه، ازاله نجاست از شی ء نجس مورد بحث قرار گرفته و کیفیت آن بیان گردیده است. نویسنده به اقسام دوازده گانه نجاست مانند بول و غایط حیوان حرام گوشت که خون جهنده دارد، خون و منی و مردار حیوانی که خون جهنده دارد، سگ، خوک، کافر، شراب، آب انگور جوشیده شده‌ای که دو سوم از آب آن رفته باشد، مسکرات مایع، فقاع، عرق جنب از حرام و عرق شتر نجاست خوار اشاره کرده و توضیح آن در پاورقی آمده است. ۴.۱ - مطهراتانواع پانزده گانه مطهرات مانند آب، خاک (زمین)، آفتاب، استحاله، انتقال، برطرف کردن عین نجاست و ازاله نجاست از بدن، غساله استبرا، غائب شدن مسلمان به احتمال تطهیر و عملش به نجاست، تبعیت و نقص (کم شدن دو سوم از آب انگور) مبحث بعدی رساله حاضر است. شرط پوشیده شدن عورت نمازگزار و غصبی نبودن و نجس نبودن لباس وی و دانستن اوقات نمازهای واجب (وقت فضیلت) را که از دیگر مقدمات نماز است؛ مطرح کرده است. پس از آن واجبات نماز اعم از رکن و غیر رکن مانند قیام، نیت، تکبیره الاحرام، قرائت، رکوع، سجود، تشهد، سلام، ذکر، ترتیب و موالات بیان شده و شکیات نماز (اعم از شک‌های معتبر و غیر معتبر) و وظیفه نمازگزار در صورت تردید در اجزای نماز بررسی گردیده است. سهو در نماز و وظیفه نمازگزار در این حالت یعنی انجام سجده سهو و کیفیت انجام آن از مباحث بعدی رساله حاضر است. در ادامه، احکام مربوط به مبطلات نماز اعم از خندیدن، گریه کردن، حدث (عمدا یا سهوا)، تکتف (دست روی دست گذاشتن)، پشت به قبله کردن، سخن گفتن، خوردن و آشامیدن، گفتن لفظ" آمین" و برخی دیگر از شکیات باطل کننده نماز و زیاد یا کم کردن رکن (عمدا یا سهوا) مورد بحث قرار گرفته است. کیفیت اقامه نماز میت و تکبیرهای آن و اذکار پس از هر تکبیر مبحث بعدی رساله است. بعد از آن کیفیت خواندن نماز آیات به عنوان آخرین مبحث مربوط به نماز آمده است. در فصل بعدی رساله، مفطرت یعنی مبطلات روزه بیان شده و پس از آن موارد وجوب زکات و نصاب شتر گاو و گوسفند و غلات و هم چنین مستحقین دریافت زکات و نحوه توزیع مال مربوط به زکات بیان گردیده است. ۴.۲ - احکام خمسدر قسمت بعدی رساله احکام خمس مانند موارد وجوب خمس اعم از گنج، معادن، منفعت کسب و کار، غواصی و پیدا کردن اشیای گران قیمت از دریا، مال حلال مخلوط به حرام و حکم هر یک از آنها و کیفیت مصرف اموال خمس بیان شده است. پس از آن احکام حج و امر به معروف و نهی از منکر به طور مختصر بیان شده است. ۴.۳ - معاملاتبخش دوم رساله به احکام شرعی معاملات اختصاص یافته است که در آن ابتدا به اقسام تجارت و بیع اشاره کرده و کلیه اقسام معاملات را در قالب بیع و تجارت گنجانده و احکام و شرایط عقد هر یک از آنها را بررسی نموده است. وی در همین راستا تجارت را به پنج قسمت واجب، مستحب، مباح، مکروه و حرام تقسیم کرده و اقسام تجارت حرام یا همان مکاسب محرمه را بررسی نموده است. بیع شی ء نجس العین، بیع آلات قمار و حرام، بیع چیزی که منفعت عقلائیه ندارد، بیع چیزی که کمک کردن به معصیت و ظلم محسوب شود، تصویرگری، (اعم از نقاشی و مجسمه سازی) قماربازی، غنای حرام، نوحه کردن بر میت، اجرت گرفتن بر امور عبادی واجب، غیبت کردن مؤمن و هجو و دشنام دادن به او و اجرت گرفتن بر شهادت دادن و حکم کردن و دروغ، از جمله مکاسب محرمه دانسته شده است که نویسنده به آنها و حکم آنها اشاره کرده است. نگارنده در پایان، به دو نوع بیع قطعی و شرعی اشاره کرده و شروط صحت خرید و فروش و احکام و شرایط ربا را بیان کرده است. همان طور که گفته شد زوایای مختلف بحث نگارنده در پاورقی به صورت حاشیه، تعلیق و تصحیح ذکر شده است. ۵ - منبعنرم افزار مجموعه جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |